Onderwijs in de 21e eeuw

Scholen doen ook dienst als dagopvang voor de kinderen. Een paar uur echte dagopvang er aan geplakt en je hebt een dag om te werken. Dat is natuurlijk wezenlijk anders dan digitale lessen via Zoom. Dan zijn ze immers thuis. Deze situatie is voor veel gezinnen stressvol. Werkgevers willen hun werknemers aan het werk hebben, ouders willen graag werken. Wat in veel situaties juist weer stress oplevert voor de kinderen. En daar draait het allemaal om. De kinderen.

Bovenstaande is iets dat door de pandemie is veroorzaakt. Een ander effect van de pandemie is dat de ‘zwakkere’ kinderen, zoals die met een moeilijke thuissituatie, sneller achterstanden oplopen. Die kinderen worden aangeduid als ‘achterstandskinderen’ of ‘kwetsbare’ kinderen. Kinderen met een achterstand mogen van de minister dit jaar blijven zitten. Slob verwoordt het als volgt: “Want er is heel veel stress bij kinderen op dit moment. Als je het idee hebt dat alles nog voor de zomer af moet, dan is dat in sommige situaties niet reëel. Dat is een druk die je niet bij kinderen moet leggen.” Deze reactie is heel symptomatisch voor onze huidige regering.

Het is niet jullie schuld, maar je hebt het er maar mee te doen. Er wordt nu al - wel erg voorbarig -  gesproken over een verloren generatie.

Ik zou tegen die kinderen over onze overheid willen zeggen: ‘Kom op kids, laat deze regering die een studentenvereniging is, die bijna louter bestaat uit babyboomers, die werkelijk alles mee hadden en nog steeds ontevreden zijn, zien hoe het beter kan. Tijd om de nieuwe maatschappij vorm te geven!’

Korte historie van het Nederlandse onderwijs

De eerste scholen waar iets over bekend is, waren de kloosterscholen. Deze scholen leidden jongens op tot monnik of priester. Voor de elite natuurlijk. De kerk moest ook eten, nietwaar. Ook werden ‘gezellen’ opgeleid door ‘meesters’, een manier voor jongens om een beroep of vak in de praktijk te leren als leerlooier of schilder. De gewoonte om groepen mensen te instrueren stamt uit het eind van de 18^e en het begin van de 19^e eeuw, toen de Industriële Revolutie een aanvang nam. Eerst in Engeland in 1750, Nederland volgde pas een eeuw later. Omdat fabrieken arbeiders nodig hadden, moesten er veel mensen worden opgeleid. Ze werden in grote groepen onderwezen (vroeger waren de klassen op de basisschool ook 40 leerlingen) omdat het anders te duur werd. Ons huidige onderwijs is gebaseerd op deze twee eeuwen oude systematiek. De onderwijswetten zorgden voor grote veranderingen. Alle Nederlandse kinderen moesten worden opgevoed tot staatsburgers. De in 1901 ingevoerde leerplichtwet zorgde ervoor dat het analfabetisme in Nederland langzaam minder werd. Nu zijn er in Nederland nog ongeveer 1,3 miljoen mensen boven de 16 jaar laaggeletterd, zij hebben moeite met lezen en schrijven. Ongeveer 250.000 mensen in Nederland zijn analfabeet en kunnen dus helemaal niet lezen of schrijven. Daar horen we nauwelijks iets over.

Een van de laatste grote veranderingen in onderwijsland was de aanname dat het beter voor kinderen zou zijn om adaptief onderwijs te krijgen in plaats van speciaal onderwijs. De Wet Passend Onderwijs dwong scholen zich te verbinden in een regionaal samenwerkingsverband, met als achtergrond het idee dat er altijd wel een passende plek te vinden moest zijn voor leerlingen met een speciale behoefte. Na ruim zes jaar kan worden geconcludeerd dat deze aanname niet gebaseerd is op de bewijsvoering dat het ten goede komt aan de leerlingen. Docenten die waren opgeleid om juist deze leerlingen goed te begeleiden werden wegbezuinigd. Het levert de meeste scholen veelal extra werk op waar nauwelijks financiering tegenover staat.

Daarnaast is de mode om ‘afwijkende’ leerlingen te markeren met een ‘aandoening’ gebaseerd op een financieringsmodel in plaats van onderwijscriteria.

De kern van het onderwijs is om onze kinderen zo goed en adequaat mogelijk op te leiden ten bate van HUN toekomst. De institutionalisering van het onderwijs was wellicht ooit een goed idee, maar is dat doel nu voorbijgeschoten. Het neoliberalisme heeft het onderwijs verder weinig goeds gebracht. Onderwijs is geen markt. Maar inmiddels is de tweedeling in de maatschappij dusdanig toegenomen dat er weer sprake is van kansarme en kansrijke leerlingen. Dat heeft naast aanleg, IQ en gedrag vooral te maken met geld. De private scholen groeien ten opzichte van het reguliere onderwijs veel sneller. Eén docent op tien leerlingen werkt nu eenmaal vele malen beter bij leerlingen, omdat ze zich veel meer gezien en vooral gesteund voelen. Moet je natuurlijk wel de portemonnee trekken.

De kloof der ongelijkheid groeit en bloeit, blijkbaar geen bestuurder die het boeit.

Schematisch overzicht van het onderwijs nu

Deze feitelijke schaalvergroting was geen keuze vanuit kwaliteitsperspectief in het onderwijs, maar vanuit financieringsoogpunt vanuit de overheid.

Visionaire onderwijskundigen

Onderwijs werd in het leven geroepen om kinderen kennis en kunde bij te brengen. We zijn nu zo doorgeschoten met kinderen te laten leren dat ze het liefst allemaal een universitaire opleiding moeten volgen. Laten we beginnen bij het systeem zelf. Kinderen worden klassikaal, in grote groepen, door het onderwijssysteem geleid. Dat gebeurt al sinds de 19^e eeuw. Alle kinderen moeten dezelfde stof, het liefst in hetzelfde tempo, tot zich nemen. De kinderen die aan deze manier van lesgeven en aan de normen voldeden, hadden daar voordeel bij. De beste en slechtste leerlingen werden ‘gestraft’. Onderwijskundige Dolf van den Berg omschreef dat zo. Deze man, mordicus tegen klassikaal onderwijs, noemde het zelfs ‘maatschappelijk verwerpelijk’. Hij was voorvechter van onderwijs dat was gebaseerd op de individuele ontwikkeling van kinderen, zittenblijven en afstromen naar een niet-passend onderwijsniveau wilde hij afschaffen. Naar het huidige onderwijssysteem kon hij snoeihard uithalen.

Zijn eigen schoolervaringen, toen hij zich stierlijk verveelde bij de telkens herhalende lesstof, inspireerden hem later het onderwijs radicaal te hervormen. Tot aan zijn dood op 7 juli 2020 streed deze wetenschapper voor zijn idealen. “Een onderwijsbeleid dat op uniformiteit is gebaseerd, is een ontkenning van ieders eigenheid.” Van den Berg oordeelde afwijzend over het huidige onderwijs dat hij ‘een vorm van geïnstitutionaliseerde kindermishandeling’ noemde. ‘Inhumaan en discriminerend.’ Klassikaal lesgeven waarbij alle leerlingen dezelfde lesstof krijgen, gaat voorbij aan de verschillen tussen kinderen: ze leren niet gelijk.

Zijn introductie van het AVI-pakket (Analyse van Individualisering), waarop hij in 1977 promoveerde, veranderde het leesonderwijs. In dit landelijk ingevoerde systeem zijn teksten ingedeeld in negen leesniveaus die oplopen in moeilijkheidsgraad. Nog altijd leren kinderen op deze manier lezen.

https://www.trouw.nl/leven/dolf-van-den-berg-1940-2020-een-inspirator-voor-beter-onderwijs-en-een-verstrooide-professor~b712bc36/

Naast Van den Berg is er Sir Ken Robinson. Deze hoogleraar onderwijs was een Britse auteur, spreker en adviseur voor overheden, non-profitorganisaties, onderwijs- en culturele instellingen op het gebied van kunstonderwijs. Hij staat vooral bekend als internationaal expert en voorvechter van creativiteit en innovatie in het onderwijs en het bedrijfsleven.

In zijn Ted talk ‘Do schools kill creativity’ zegt hij dat we in het onderwijssysteem de creativiteit van kinderen de nek omdraaien. Daarmee verspillen we heel veel talent en potentie.

In grote lijnen zijn Dolf van den Berg en Ken Robinson het eens. Eigenheid en individueel onderwijs is veel beter voor de kinderen. ‘In mijn optiek hebben alle kinderen unieke talenten en wij verkwanselen ze,’ zegt Robinson. ‘Academisch niveau was eens een bijna onbereikbaar ideaal. Tegenwoordig zijn er zoveel academici, dat de kwaliteit ervan aan ernstige inflatie onderhevig is.’

De divergente denkers, die we bijna allemaal zijn vóór de schoolplichtige leeftijd, worden op school afgeleerd zo te denken. De basis voor creativiteit wordt zodoende de nek omgedraaid. Er is nog maar één goed antwoord mogelijk. Fouten maken mag niet meer. Terwijl dat, naast dat het onzinnig is, betekent dat we niet meer van onze fouten kunnen leren. ‘Nu leiden we nationale onderwijssystemen waar fouten de ergste dingen zijn die je kunt maken.’ We maken van onze in potentie geniale kinderen, die divergent kunnen denken,  gedweeë kuddedieren in een onderwijssysteem dat sterk is verouderd.

Kijk hier Ken Robinson’s  speech:

Een apart fenomeen is het in toetsen en examens gestelde vertrouwen. Waar de professionals voor de klas iedere dag hun beste kunnen leveren, willen we allemaal die vertaling zien naar een toets. We hebben allemaal op school gezeten, dus we zijn allemaal experts. De heersende moraal.

Maar waarom altijd die toetsen, tentamens en examens?

Voormalig rector Straathof, van een categoraal VWO, heeft daar een duidelijke opvatting over. “Veranderingen in het onderwijs lukken maar zelden, omdat het dan niet meer genoeg lijkt op wat we zelf op school kregen. Bovendien wordt iedere vernieuwing afgerekend met beoordelingscriteria uit het bestaande systeem. We hebben het hier feitelijk over het tekort aan vertrouwen dat er is in de docenten. Ouders hebben blijkbaar houvast nodig.”

Op het VWO waar zij veertien jaar lang eindverantwoordelijk was, durfde zij het aan om voor de doelgroep hoogbegaafde kinderen een aparte onderwijsstroom in te richten. “Dat was gewoon hard nodig. Uit analyse van uitstroomgegevens kwam naar voren dat hoog intelligente andersdenkende leerlingen niet floreren in het bestaande, reguliere onderwijssysteem. Ik heb toen uitgebreid onderzoek gedaan, een plan van aanpak geschreven en een sponsor gevonden die de eerste periode aanvullende financiering wilde verschaffen. Zo is het gelukt om een aparte manier van onderwijs vorm te geven, die veel beter bij deze kinderen past. In plaats van bottom-up leren – stap voor stap naar de toets - werd er top-down geleerd aan de hand van complexe opdrachten en ondersteunend les gegeven, als daar al sprake van was. Het aanleren en ondersteunen van de juiste vaardigheden en het herwinnen van het zelfvertrouwen stonden centraal.” Er werd begonnen met een groep van achttien leerlingen, die min of meer beschadigd van de basisscholen af kwamen. Ze hadden daar vooral moeite gehad met het systeem waarin je aan het gemiddelde van de groep wordt afgemeten, verveelden zich vaak te pletter en werden ook vaak gepest.

Straathof vervolgt: “Het allereerste begin was een zoektocht. Docenten moesten anders gaan denken en werken, veel zaken moesten juist worden afgeleerd, waaronder de drang om steeds maar te toetsen. Achteraf denk ik wel eens dat het voor de docenten moeilijker was dan voor de kinderen.

Ik was al blij en gelukkig als de kinderen weer graag naar school kwamen. Dat was de grote winst. Dat ze in staat zijn om op eigen wijze, in eigen tempo en vrijwel toetsloos te ontwikkelen naar een volwaardig VWO-diploma, dat was natuurlijk het eindstreven.  En daar zijn we uiteindelijk in geslaagd.”

Er zijn gelukkig steeds meer initiatieven om het onderwijs te verbeteren en op een hoger plan te krijgen. Dat is nu ook meer nodig dan ooit. Zoals Robinson zei: “Kinderen die nu worden opgeleid, moeten doorwerken tot 2080. Heeft u een idee hoe de wereld er dan uit zal zien? Nee hè? We weten nu al helemaal niet meer hoe de wereld er over vijf jaar uit zal zien.”

Waarom volharden we dan zo in die algemene aanname dat het onderwijs goed is zoals het is en doet wat het moet doen? Waarom beoordelen we kinderen op dat waar ze het slechtst in zijn? Kinderen die in alle vakken uitstekend presteren, worden in het huidige onderwijssysteem afgerekend op de vakken die ze het minst goed beheersen. U kent die cartoon vast wel. Van een serie verschillende dieren die allemaal dezelfde opdracht krijgen. En waar er maar één de opdracht tot een goed einde kan brengen. Een prachtige analogie van hoe wij naar het onderwijs zijn gaan kijken.

Gelijke kansen in het onderwijs

Volgens onderwijsexpert Eric van ’t Zelfde lijkt het of er een complot is gesmeed tegen de onderklasse. Zoals de tv-serie Klassen laat zien bestaat er nog steeds een enorme klassenongelijkheid. ‘Het onderwijs als emancipatiemachine, dat ideaal zijn we echt kwijt.’

Dat verklaart mede de opkomst van de privéscholen. En het loslaten van het Ministerie van Onderwijs van de achterstandskinderen, die mogen blijven zitten.

In dit artikel in De Groene Amsterdammer, https://www.groene.nl/artikel/we-moeten-af-van-het-brede-opleiden, stelt Van ’t Zelfde de ontwikkelingen in het onderwijs van de laatste jaren aan de kaak. Enkele citaten op een rij: ‘Ik heb een leerling die voor bijna alle vakken 7+ staat, maar een 2,6 voor wiskunde en zij moet dan afstromen. Waarom beoordelen we kinderen op dat waar ze het slechtst in zijn? Dan heb je zo’n kind op z’n veertiende weer een doodschop verkocht. Door de nieuwe leerweg die in 2024 wordt ingevoerd wordt het nog erger, dan mogen kinderen alleen nog via het mbo doorstromen. Nou, op sommige mbo’s wil je niet dood gevonden worden. Het systeem richt zich tegen dit soort kinderen.’

‘Weet je hoeveel kinderen in Nederland in armoede leven? 605.000! Dat is toch een schande in een rijk land? Ik heb daar slapeloze nachten van. 605.000 kinderen leven in gezinnen waar het steeds de vraag is of er aan het eind van de maand nog wel genoeg eten op tafel staat. Dat zorgt voor stress, ook natuurlijk bij de kinderen. Je ziet dat ook aan de leerprestaties: ze kunnen zich minder goed concentreren, springen meer, zijn drukker.’

Ik citeer Van ’t Zelfde serieel, omdat hij de dingen erg raak weet te omschrijven. Een laatste citaat:

‘Het lijkt wel of er een complot tegen de onderklasse is gesmeed. Vroeger was het onderwijs een emancipatiemachine. Wij hadden op onze ouderwetse arbeidersschool in Schiedam hoofdmeester Tielen en die wilde ons vooruit helpen. Door twintig jaar neoliberaal beleid is het onderwijs in die wijken afgebroken. De emancipatiegedachte is vrijwel verdwenen. De kinderen van de onderklasse komen op slechte basisscholen terecht waar ze met twee jaar taalachterstand vanaf komen. De kans dat ze op middelbare scholen mislukken is levensgroot en dan zijn er later onderbetaalde, flexibele onderklassebanen voor hen, waarvoor ze mogen concurreren met de arbeiders uit Oost-Europa.’

Leest u vooral het hele artikel.

 ‘Onderwijs is duur’

De doctrine van ons neoliberale bestuur van de afgelopen twintig jaar is dat het onderwijs duur is.  Dit is een kwestie van perspectief. Als je investeert in de jeugd, omdat zij de toekomst zijn, zou niets te duur moeten zijn. Kijken we puur naar de bekostiging van het onderwijs zelf, dan houdt dat ook geen stand. Dat de kosten van de sector onevenredig zijn toegenomen, is toe te wijzen aan de vele adviesraden, consultants en extra (onnodige!) voorzieningen die zijn toegevoegd. Adviesraden en consultants die mee worden gefinancierd vanuit budgetten die feitelijk naar de primaire taken van het onderwijs zouden moeten gaan. Namelijk: lesgeven – onderwijzen, begeleiden en opvoeden. Die primaire taken lijken steeds meer onder te sneeuwen onder nodeloze bemoeienis, meningen en onzinnige rapportages, werkgroepen, geroeptoeter van raden, etc. En laten we vooral de bureaucratie niet vergeten.

De strekking van het boek ‘Het Alternatief: weg met de afrekencultuur in het onderwijs!’ is ook duidelijk: docenten René Kneyber en Jelmer Evers analyseren de Haagse afrekencultuur in het onderwijs. Ze kunnen maar tot één conclusie komen; de steeds grotere nadruk op toetsen, cijfers, protocollen en ranglijsten demotiveert de docenten en is schadelijk voor de ontwikkeling van de kinderen.

Een schema met betrekking tot alle organisaties treft u hieronder aan. Wees u bewust dat alleen het centrale vierkant in het centrum over het primaire proces gaat. Daar waar leerlingen les krijgen van docenten in schoolgebouwen.

Alle andere hokjes in het organogram zijn direct en indirect betrokken bij het onderwijs. Een paar dingen springen direct in het oog; de veronderstelde regie van het ministerie is zoek. Daarnaast is de financiering volkomen uit de hand gelopen. Er wordt minstens evenveel budget uitgegeven aan randzaken. Organisaties die juist kritisch behoren te zijn op beleid worden meegefinancierd door de overheid. Een wonderlijke constructie. Adviesraden, brancheorganisaties, boven bestuurlijke samenwerking, besturenorganisaties,  regieorganen, advies –en begeleidingsorganisaties, ‘communities’. Enkele organisaties, zoals vakbonden, worden niet meegefinancierd. Daar hebben ze betalende leden. Het is allemaal organisch gegroeid in een veelkoppig en feitelijk onbestuurbaar monster dat een eigen leven is gaan leiden.

Was docent ooit een eerzaam beroep met enig aanzien, tegenwoordig worden ze uitgemaakt voor loser. Het onderwijs kampt al vele jaren met duizenden, moeilijk te vervullen vacatures. De salarissen zijn aan de relatief lage kant. In 2019 werden er nog landelijke acties gevoerd om de lonen te verhogen. Door de kaalslag van het neoliberale marktbeleid en het verlies aan zeggenschap en vertrouwen is het nog weinig aantrekkelijk om in het onderwijs aan het werk te gaan. Dat is vooral merkbaar in de wijken waar de ‘zwarte’ en ‘mindere’ scholen staan. Waardoor de kloof alleen maar verder toeneemt. Voeg er een slager aan toe die zijn eigen vlees keurt, de Onderwijsinspectie, en je weet geheid dat er geen veranderingen, laat staan verbeteringen, zullen optreden.

Zelf geknutseld organogram over de veelkoppigheid van het onderwijs

Heden, 18 februari 2021, maakt het demissionaire kabinet bekend dat het onderwijs een financiële injectie krijgt van bijna negen miljard euro. Dat is een best bedrag, ruwweg 20 % van het jaarlijkse budget van het totale onderwijs in Nederland. Dit extra geld moet lucht brengen in het overbelaste onderwijssysteem in de komende twee en een half jaar. Omdat het een eenmalig karakter heeft, schieten we hier feitelijk niets mee op. Het kan niet structureel worden ingezet, waardoor het niet bijdraagt aan de directe nood.

• “Deze lappendeken van maatregelen biedt geen structurele oplossing voor het onderliggend probleem: de groeiende kansenongelijkheid bij jongeren”, aldus Michiel Bodt, directeur van stichting Move. Kansenongelijkheid kan alleen verminderen als we verder kijken dan het klaslokaal: onderwijs, maatschappelijke initiatieven en overheid kunnen gezamenlijk zorgen dat kinderen en jongeren in Nederland meer gelijke kansen krijgen.’

 Dit is slechts een van de vele reacties. Het is goed nieuws dat er meer te besteden valt. De manier van inzet van dat geld is natuurlijk nog belangrijker. Gebruiken we het om de dagelijkse problemen meer hanteerbaar te maken? Of kiezen we voor een structurelere inzet?

Hoe dan?

Met lappendekens aan maatregelen worden de problemen in de lappendeken van het onderwijs inderdaad niet opgelost. Veel van het geld zal opgaan aan commerciële bedrijven, die ad hoc ondersteuning bieden die er nu onvoldoende is. Bijlessen en zomerscholen gaan de langere termijn problemen niet oplossen. Zolang de neoliberalen aan het bewind zijn zal het onderwijs voornamelijk als ‘kostenpost’ worden bekeken. Dat is een vergissing. Onderwijs is de opmaat naar de toekomst en investeren in ons menselijk kapitaal. Een deel van dat kapitaal wordt nu vernietigd.

De meest simpele oplossing is tevens ook de meest impopulaire: snijdt zoveel mogelijk overtollige ballast weg. Maak het beroep van docent weer aantrekkelijk. Maak kleine groepen. Biedt onderwijs aan op individuele basis. Toets alleen indien onontkoombaar. Dat kan ook individueel. Zowel leerlingen als docenten zullen floreren in een systeem waar wederzijds vertrouwen kan opbloeien. Kinderen gaan niet naar school om te voldoen aan testen aan toetsen. Ze gaan naar school om zoveel mogelijk te leren binnen hun eigen mogelijkheden. Alleen dat is passend onderwijs. Daar kan geen wet of maatregel tegenop.

Dit alles is makkelijk haalbaar. Als al die organisaties, die niet aan het primaire proces deelnemen, simpelweg worden opgeheven. Te veel bemoeienis, te veel reden-ering. Stel de leerling centraal. Faciliteer de docenten. Maak van leren weer een natuurlijk proces. Dat alles met alle mogelijke middelen die er tegenwoordig zijn. Als je daarover nadenkt, dan is bijna alles mogelijk.

Beweeg mee met de maatschappelijke ontwikkelingen.

Het onderwijs is toe aan innovatie. Dat kan het beste als je weer vanaf het nulpunt begint. Laat de professionals daar over nadenken. En vooral niet de beleidsmakers en consultants.

Het aantal beroepen en keuzemogelijkheden is de laatste decennia ontploft. Daar kan het huidige geïnstitutionaliseerde onderwijs niet meer mee overweg. Maak alles weer kleinschaliger. De fabrieken die nu onze kinderen opleiden zijn uit hun krachten gegroeid. Zij proberen alles en iedereen maar door dezelfde voorgeschreven toetsen en testen te persen. Eindresultaat: eenheidsworst. Met deze werkwijze wordt vooral het individu en de eigenheid van leerlingen de nek omgedraaid. Met andere woorden, de creativiteit. Die we juist hard nodig gaan hebben in de toekomst. Zoals Ken Robinson al opmerkte: ‘Hoe waarschijnlijk is het dat alle kinderen in een klas dezelfde schoenmaat hebben?’ Daarmee refererend aan hun denken en manier van leren.

Onno van Middelkoop