Inleiding
NL Magazine De Verbinding - De indruk ontstaat zo langzamerhand dat de journalistieke instituten zijn verworden tot doorgeefluik van de overheid, in plaats van die mensen, die ook wel bestuurders worden genoemd, eens doortastend op de pijnbank te leggen, te roosteren en vooral; te ontmaskeren. Wat is hun achterliggende agenda? Waarom neem je de beslissingen die je neemt? Wat is de rode draad achter het verhaal?
Staat dat dan ergens in het op voorhand al dicht getimmerde regeerakkoord misschien? In de kleine lettertjes? Hoe kunnen wij ervan overtuigd zijn dat de systemische rechtsongelijkheid, zoals in het toeslagenschandaal, ja schandaal, niet al veel verder in de Rijksoverheids- en gemeentelijke systemen is ingeslepen? Wat doet de overheid aan de netwerkcorruptie die inmiddels gemeengoed is geworden? Bij wel erg veel grote instituten en organisaties zijn voormalig politici aan het roer te vinden. Zijn die dan wel geschikt? Waarom pakt de overheid de belastingontwijkende en -ontduikende multinationals en Corporate States niet aan? Windparken op zee voor groene energievoorziening? Waarom verdwijnt die groene energie dan in datacenters van de Big Tech? Waarom geeft de overheid de notoire vervuilers van onze samenleving subsidies van belastinggeld, terwijl de toekomst schreeuwt om groene waterstof? Hoezo elektrische auto’s die mogelijk nog vervuilender zullen blijken te zijn op basis van gebruikte grondstoffen? Die dingen rijden nog steeds op kolen, of steenkool.
Zomaar een paar vragen die opdoemen.
Er verschijnen links en rechts wel artikelen over deze onderwerpen. Die zijn echter incidenteel. Vaak worden ze ook niet in een context geplaatst. En daar zit hem nou de kneep. De (neo)liberale wind die de afgelopen veertig jaar door ons land waait, lijkt overal zijn beslag op te vinden. Uitholling van de verzorgingsstaat, iedereen voor zich, wantrouwen naar de burger, het individualisme en consumentisme worden steeds belangrijker. Marketing vervangt inhoud, mediatraining draait de authentieke mens de nek om, communicatieafdelingen maken toegang tot de verantwoordelijken vrijwel onmogelijk en alles verwordt tot een wel erg dunne pap. Economische groei is de standaard geworden voor de maatschappij, groei die overigens alleen goed is voor de bovenste 10 % van de bevolking, terwijl het welzijn steeds meer achterop raakt. En alles van waarde verschraalt. Ook de vierde macht in onze democratie, naast de Trias Politica.
Gaan we verder terug, dan vinden we begrippen als wederopbouw en gezamenlijke zingeving, waar de toenmalige generatie hard aan heeft gewerkt. Toen de vruchten van dat harde werk geplukt werden, wilde die generatie, de babyboomers, natuurlijk wel vooraan blijven staan bij iedere volgende oogst. Voor de oude dag werd goed gezorgd, pensioenfondsen kunnen er nog wel even tegen. De basis voor meer, groei, graaien en hebzucht werd stevig gelegd. Van alle menselijke eigenschappen is hebzucht de best betalende. Die boodschap is inmiddels wel begrepen en gesublimeerd in onze samenleving. “We doen een Van Lienden.”
Maar genoeg is het nooit. Doorlopende verschraling van de publieke sector werd een vast adagium. Bezuinigingen op onderwijs, veiligheid, zorg, werden gebracht als heilzame middelen om onze economische groei vooral niet te belemmeren. De ‘markt’ was de verlossing. Die zou alles gaan oplossen in alle sectoren. Arbeidsmarkt, onderwijs, gezondheidszorg, de cultuursector en sociale woningbouw werden uitgeleverd aan de commerciële markt. Zodat aandeelhouders ook in deze sectoren hun winst verder konden maximaliseren. Op zich geen probleem.
"De verschillen tussen belanghebbenden en aandeelhouders zijn echter groot. En de groep aandeelhouders is onevenredig toegenomen. Ook in de media."
Al deze ontwikkelingen zijn ook van invloed en toepassing op de journalistiek. Waar zij eerst nog de waakhond was voor de burger, lijkt de apathie ook hier toegeslagen. Door gebrek aan gewicht komen veel journalistieke organisaties nu bovendrijven. De flink gegroeide hoogopgeleide ‘elite’ heeft een even grote toegenomen blinde vlek. Ook de vierde macht heeft steeds meer aandeelhouders. Dan wordt het ook steeds lastiger om kritisch te zijn. Daar waar de aandeelhouders baat bij hebben, is het ongewenst om kritisch te zijn. Begrijpelijk. Maar ook ernstig onwenselijk. Marktwerking in de journalistiek corrumpeert. Er kan geen sprake meer zijn van onafhankelijk en objectief nieuws zodra er ook maar één belang mee gaat spelen. En je mag de hand die jou voert natuurlijk niet bijten.
Zomaar, nog wat vragen.
Is de kapitalistische en neoliberale grondslag verantwoordelijk voor de groeiende kloof tussen arm en rijk? Hoe bestaat het dat in een rijk land als Nederland steeds meer mensen zijn aangewezen op de Voedselbank? Hoe is het mogelijk dat in een rijk land als Nederland steeds meer mensen onder de armoedegrens leven? Hoe kan het aantal werkende daklozen (!) steeds maar blijven toenemen? Heeft het parlement zitten snurken bij de invoering van de Participatiewet? Hoe kan een Kafkaiaans bureau als het Inlichtingenbureau bestaan in een gezonde democratie? Waarom kunnen aandeelhouders ongeremd hun zakken vullen terwijl er geen loonsverhoging voor de zorgmedewerkers in zit? Waarom is er geen simpele en duidelijke belasting voor vermogen? Waarom niet investeren in reorganiseren van het onderwijs? Is het neoliberalisme de oorzaak van de antisociale keuzes die ons bestuur maakt?
Zit de journalistiek dan te slapen?
Het ontluisterende antwoord op die simpele vraag is: JA.
Schoothondje
Vooral de politieke journalistiek is de laatste decennia langzaam maar zeker aan het inslapen. Waar goede journalisten vroeger nog gevreesd werden, tegenwoordig fungeren ze als schoothondje van de Haagse studentenvereniging die zich onze regering mag noemen. Kwispelend komen ze opdraven als één der ‘bazen’ wat te melden heeft. Het bot wordt in diepe dank aanvaard en opgeknaagd. Dat de botten in samenhang een geraamte vormen, wordt over het hoofd gezien. Ieder bot is een incident.
Waar is de context in de journalistiek gebleven? Waar is de samenhang? Hoe kan de overheid verworden tot een manipulatieve macht waar de journalistiek niet tegen op kan?
Dat is best wel een ding, zeg maar. In de kranten-, weekbladen- en TV-wereld wordt steeds vaker de samenwerking gezocht om een ‘gevalletje waterschade’ te onderzoeken en naar buiten te brengen. Zoals de samenwerking tussen Trouw en RTL inzake de Toeslagenaffaire, dat uiteindelijk Rutte III de kop heeft gekost. Maar de feitelijke aanjagers waren Kamerleden Omtzigt en Leijten.
En dan de publieke omroep. Eens was de NOS een instituut met aanzien. Als ‘staats’- omroep hadden de journalisten eigenlijk wel overal toegang, vooral bij de overheid. Door de ontwikkelingen in de laatste decennia, vooral in ‘houdbaarheid’ van nieuws en de snelheid, is het instituut steeds meer een verslaggeverij geworden. En verslaggeving over economie, macht, criminaliteit en rampspoed voert al jaren de boventoon, met de nadruk op incidenten en de waan van het moment. De omroep tracht wel verdieping te bieden, zoals met de filmpjes van NOS op 3. Dat ze het lastiger krijgt in de samenleving is vooral in deze tijd van de Covid19 pandemie steeds duidelijker. In oktober 2020 besluit de NOS alle logo’s van de bedrijfswagens te verwijderen omdat er steeds meer geweld tegen de medewerkers opsteekt. Het publiek is van mening dat de berichtgeving over Covid19 eenzijdig is en een vertekend beeld geeft. Ook is er onvoldoende ruimte voor tegengeluiden.
"Echter het grootste probleem is toch wel het ontbreken van de context van het nieuws. Waardoor alles tot ‘incident’ verwordt en de grote lijnen uit het zicht raken."
Ook van binnenuit komen er steeds meer geluiden van weerstand. Sander Schimmelpenninck, presentator bij het actualiteitenprogramma Op1, kreeg het ‘benauwd’ bij de TV. Hij stoorde zich er aan dat de eindredacteur van dienst bij interessante gesprekken in zijn oortje zat te roepen: ‘hou het simpel’. “Dan kun je de diepte niet in, omdat het breed toegankelijk moet blijven. Dat vond ik moeilijk”, zegt hij. “Ik kreeg zoveel instructies, dat ik uit mezelf een beetje veilig ging zitten zijn.”
Na Schimmelpenninck besloot ook Talitha Muusse de uitzendingen van Op1 niet meer presenteren. De journaliste vertelt dat de KRO-NCRV voorwaarden aan haar stelt die ’botsen met mijn professionele en persoonlijke waarden’. Onder meer noemt ze de eis ’om niet meer mee te mogen praten tijdens politieke gesprekken aan tafel’ een belemmering. “Dit staat mijn journalistieke vrijheid in de weg”. Daarnaast constateert Muusse dat de politieke journalistiek is verworden tot een schoothondje van de politiek. Een constatering die Ewald Engelen ook al trok.
Feitelijk kunnen we zeggen dat de vierde macht in onze democratie aan het wankelen is. De context van het nieuws moeten we nu zoeken bij de dieper gravende journalisten, zoals van De Correspondent, Follow the Money en de Groene Amsterdammer.
Een onderzoek naar de persvrijheid in de wereld leverde laatst de uitkomst op dat Nederland een plaats gezakt is op het lijstje. https://rsf.org/en/ranking Nederland moet alle Scandinavische landen én nu ook Costa Rica voor zich dulden.
Dat beeld komt ook overeen met de situatie die is ontstaan door de Covid-pandemie. Steeds meer maatregelen worden er doorheen gedrukt vanwege de volksgezondheid, echter is het vrijwel iedereen onduidelijk op basis van welke argumenten beslissingen worden genomen. Waarom wel vliegen en niet naar het theater? Waarom wel overvolle parken en geen gereguleerde opening van de terrassen? Avondklok op basis van welk onderzoek dan? Overvolle supermarkten worden toegestaan, de McDonald’s mogen hun gezondheidsbedreigende rotzooi gewoon verkopen, terwijl de restaurants en sportclubs en –organisaties dicht blijven. Welke gezondheid wordt hier nu gediend? Coffeeshops dicht, slijterijen open. Vrijwel alle artsen benadrukken de essentie van het menselijk immuunsysteem. Dus gewoon gezond eten en volop bewegen.
Rijst bij mij de vraag: waar zijn al die diepgravende, doorbeukende, niet aflatende en verbeten journalisten nou gebleven? Die alles willen weten? Die duidelijk maken dat de overheid manipuleert en er dubbele agenda’s op nahoudt?
Ontwikkelingen
De ervaring leert dat in ieder autoritair bestuurd land de vrije pers aan banden wordt gelegd. Een recente ontwikkeling is dat de president van een vrij land de media in eigen land bestempelt als ‘fake news’. Zijn ‘waarheid’ verkondigde hij via de sociale media en hij wist op die manier zijn land te verscheuren en zelfs bijna de verkiezingen opnieuw te winnen. Je kunt dat als ‘wake up call’ voor de bestaande journalistiek beschouwen.
Nederland loopt min of meer achter deze ontwikkelingen aan. De NOS komt steeds meer onder vuur te liggen en wordt regelmatig weggezet als staatsomroep of ‘links’ bolwerk. Dat vuur komt vooral vanuit de sociale media. De druk vanuit deze ‘Roeptoeters’ vergroot steeds meer de waan van de dag. Mensen zien en denken steeds meer vanuit het nu, hebben een mening en ventileren die maar al te graag. De digitalisering van de wereld heeft nu enorme ‘Corporate States’ opgeleverd.
Alphabet (Google), Facebook, Instagram, Twitter, TicToc en LinkedIn zijn globale spelers die zich niets van de landsgrenzen aantrekken en de mensen graag in hun eigen digitale bubbels houdt.
Zo ontstaan er heel veel verschillende communities met allemaal een eigen waarheid en streven. Allemaal prima. Aan de andere kant is hier eigenlijk ook sprake van een soort censuur. Is ons ooit gevraagd of we in een bubbel wíllen zitten?
Probleem hierbij is dat de gevestigde media zich blijkbaar genoodzaakt zien om ook in de waan van vandaag, in de impulsen van het hier en nu mee te bewegen. Zoals Ewald Engelen in de Groene Amsterdammer schrijft: “Als er een beroepsgroep is die verantwoordelijk kan worden gehouden voor de voortdurende neoliberale malaise van de gemiddelde Nederlander dan is het de Media – naast de bestuurder met MBA uiteraard. Het vacuüm dat is achtergelaten door het verdwijnen van de ledenpartij is opgevuld door Frits Wester, Xander van der Wulp, Joost Vullings, Tom-Jan Meeus en Marleen de Rooy. Zij zijn de lens waardoorheen de politicus zijn kiezers ontwaart; zij zijn de lens waardoorheen de burger zijn volksvertegenwoordiger ziet. En in die lens gaat van alles mis.” Engelen heeft het hier over de verslaggeving van de media over de verkiezingen en de politiek. Deze entertainmentaliteit lijkt niet de meest geschikte voor duiding en diepgravende journalistiek.
Ook opmerkelijk is, is dat de nationale gevoelens zo sterk leven in een tijd dat de globalisering niet meer te stoppen is. Misschien dat juist wel daarom de behoefte aan nationalisme en impulsen zo enorm sterk is. Persoonlijk denk ik dat dezelfde Corporate States een steeds meer bepalende rol gaan spelen. Niet zozeer inhoudelijk, het zijn immers ‘slechts’ platformen, als wel op het gebied van acquisitie van mediabedrijven over de hele wereld. Dat zal stilletjes gaan, immers wil men dat de journalistiek ‘onafhankelijk’ blijft. Echter bij de groeiende schaalvergroting zal dat steeds moeilijker blijken te zijn. Een voorbeeld daarvan is het recente conflict tussen Facebook en de Australische autoriteiten over nieuwsberichten van journalistieke organisaties. https://bit.ly/FBAUST
Op kleinere schaal worden de journalistieke organisaties ook steeds groter. Waren vroeger vooral de gedrukte media in handen van meerdere uitgevers, nu zijn er nog enkele spelers. De meeste Nederlandse dagbladen zijn tegenwoordig in handen van het Belgische De Persgroep (DPG), die sinds 2003 de Nederlandse markt aan het acquireren is. Het bedrijf is ook actief op het gebied van radio, magazines en online services in Nederland, waarbij het met de overname van Sanoma een groot deel van de week- en maandbladen in de schoot geworpen kreeg.
Het feit dat de overnames door onze zuiderburen plaatsvinden, bracht in den beginne nogal wat onlustgevoelens bij de Nederlanders te weeg. Daar waar de Nederlandse uitgevers zelf opdraaiden voor de distributiekosten van hun bladen, werden de Belgische kranten verspreid via de post. Die kosten werden door de staat betaald. De Belgische oorlogskas was mede daarom vele malen groter dan de Nederlandse. Na het initiële tegensputteren inzake deze ‘valse’ concurrentie waren de overnames in de visie van Brussel geen probleem. De rest is historie.
Een ontwikkeling die parallel loopt is de technische ontwikkeling in manipulatie van foto’s en vooral video. De zogenaamde ‘Deep Fake’ techniek is nu zover dat echt niet meer te onderscheiden is van nep. De sociale media zijn voor gemanipuleerd nieuws een uitermate vruchtbare voedingsbodem. Dit is al zo ver doorgedrongen, dat de helft van Amerika is overtuigd dat de excuusvideo van Donald Trump, over de bestorming van het Capitool, een ‘deep fake’ moet zijn. De veranderingen gaan in een moordend tempo door. De technische mogelijkheden lopen vooruit op de maatschappelijke ontwikkelingen. Je kunt in dit verband spreken over een revolutie die zich voltrekt terwijl je het bijna niet in de gaten hebt. Een nieuwe religie dient zich ook aan: het Dataïsme. De rekenkracht op de wereld wordt iedere dag groter en sterker. Koppel dat aan Artificial Intelligence (AI) en/of algoritmen en al snel zal blijken dat de mens een steeds onbeduidender rol zal gaan spelen. In ieder geval een rol die ondersteunend wordt in het kader van Big Data.
De digitale revolutie zal een van de grootste veranderingen blijken te zijn in de geschiedenis van de mensheid. Terwijl deze ontwikkelingen zich voltrekken, staat de volgende aanjager alweer op stapel. De Quantumcomputer zal alle processen in de nabije toekomst nog eens enorm gaan versnellen.
Onno van Middelkoop
Foto door Redrecords ©️ via Pexels
