NLMagazine Economie & Duurzaamheid - Kalverstraat 170 is een statig koopmanshuis uit het tweede of derde kwart van de zeventiende eeuw. In het tweede kwart van de achttiende eeuw vond een verbouwing plaats waarbij de huidige gevel werd opgetrokken. Het pand heeft een interessante bouwgeschiedenis, maar is vooral verbonden met de geschiedenis van een bekend Nederlands winkelbedrijf. Op 4 november 1926 opende hier namelijk de eerste vestiging van de HEMA. Dit jaar viert de HEMA haar 95-jarig bestaan.
Ontwerptekening voor de gevelpui van de eerste HEMA-winkel aan de Kalverstraat in Amsterdam, 1926. | Bron: archief Bouw- en Woningtoezicht gemeente Amsterdam.
Alles voor één of twee kwartjes
De Hollandsche Eenheidsprijzen Maatschappij Amsterdam (H.E.M.A.) werd op 4 november 1926 opgericht door de joodse Bijenkorf-directeuren Arthur Isaac (1866-1932) en Leo Meyer (1879-1966). Het eerste filiaal werd geopend in de Kalverstraat. Een paar dagen later volgde een tweede filiaal in de Oude Hoogstraat 14-18. De sterk internationaal georiënteerde Leo Meyer had het idee voor een eenheidsprijzenwinkel voor mensen met een smalle beurs opgedaan tijdens een reis naar Amerika. De prijzen waren aanvankelijk niet hoger dan 25 en 50 cent; in 1928 werden ook wat duurdere producten geïntroduceerd met prijzen van 75 en 100 cent, het beste 'dat voor zoo lage prijzen gefabriceerd kan worden'.
Links: affiche van de opening van de eerste HEMA winkel, 1926. Rechts: het filiaal van de Hema aan de Kalverstraat in 1956. | Bron links: archief HEMA. Bron rechts: beeldbank Stadsarchief Amsterdam (010009000357).
Een langzame start
De eerste 2 winkels deden het niet zo goed als de oprichters hadden verwacht. De winkel in de chique Kalverstraat kreeg te weinig aanloop, terwijl het filiaal in de Oude Hoogstraat een te klein vloeroppervlak had om de toeloop aan te kunnen. De lage omzetten weerhielden de directie niet om in een hoog tempo een groot aantal filialen in de rest van het land te openen. Toen in 1929 de depressie de Nederlandse economie diep trof, begon het storm te lopen en werden grote winsten gerealiseerd.
Winkelbedienden in de eerste HEMA aan de Kalverstraat, 1926. | Foto: archief HEMA.
Een warenhuis voor iedereen
Tot de oprichting van de H.E.M.A. in 1926 waren warenhuizen chique kooppaleizen voor het rijkere volksdeel. Hirsch & Cie. en Maison de Bonneterie waren modepaleizen voor de elite. De gegoede middenstand deed haar inkopen bij Metz & Co., Gebroeders Gerzon en in De Bijenkorf. De H.E.M.A. was een warenhuis voor iedereen. De winkel bood het gewone volk zelfs zijn eerste lunchroom waar de klanten voor 50 cent een driegangenmenu konden verorberen. Het personeel bestond vooral uit ongehuwde vrouwen die, in witte bedrijfskleding, zo'n 75 uur per week werkten. Door de lage eenheidsprijzen werd de winkel lange tijd gezien als 'armeluiswinkel'. Rijkere Nederlanders wilden niet op straat met een H.E.M.A.-tas worden gezien. Bezorgen deed H.E.M.A. met anonieme bestelwagens zonder logo, zodat mensen toch er hun inkopen konden doen zonder dat de buren het door zouden hebben.
Inrichting van een HEMA-winkel in Haarlem, vermoedelijk jaren dertig. | Foto: archief HEMA.
Helpt Elkaar Met Alles
De Tweede Wereldoorlog heeft in de geschiedenis van de H.E.M.A. een flink litteken achtergelaten. De Duitsers stelden in 1941 een zaakwaarnemer aan die als taak had het bedrijf ‘jodenvrij’ te maken. De voor een groot gedeelte joodse directie wist te vluchten, maar de overgebleven joodse werknemers, zoals inkopers, verkoopsters en magazijnbedienden, werden ontslagen en moesten worden vervangen.
H.E.M.A. betekende in de oorlogsjaren 'Helpt Elkaar Met Alles'. De ontslagen joodse werknemers werden waar mogelijk ondersteund, maar bij de bevrijding was er niet veel meer over van de blakende H.E.M.A. van voor de oorlog. Veel winkels waren in puin, geplunderd of gevorderd.
Filiaal van de HEMA in de Linnaeusstraat, 1938. | Foto: J. van Eck, beeldbank Stadsarchief Amsterdam (A01634000076).
Filiaal nummer 1
In 1945 werden de puntjes in de bedrijfsnaam weggehaald en ging het bedrijf verder als HEMA. Na de bevrijding veranderde de bedrijfsvoering van de winkel drastisch: vaste lage prijzen werden niet meer gehanteerd, de HEMA stond nu voor een zo hoog mogelijke kwaliteit voor zo weinig mogelijk geld. Dit bleek een succesformule en de HEMA breidde zich in een razend tempo uit. In de jaren 50 werd het de eerste succesvolle franchiseorganisatie van Nederland. Dankzij dit franchisemodel groeide HEMA van 42 winkels in 1960 naar 193 winkels in 1985. In 1984 opende het concern zijn eerste winkels in België. Inmiddels is de HEMA ook gevestigd in onder andere Duitsland, Luxemburg, Spanje, het Verenigd Koninkrijk en zelfs in Mexico. De winkel in de Kalverstraat, nu weliswaar ondergronds in de Kalvertoren, heet nog steeds filiaal nummer 1.
Het filiaal van HEMA aan de Reguliersbreestraat. | Foto: Ino Roël (1989), beeldbank Stadsarchief Amsterdam (010122018782).
Erfgoed van de Week
In de rubriek Erfgoed van de Week staat elke week een bijzondere archeologische vondst, vindplaats, voorwerp, monumentaal gebouw of historische plek in de stad centraal. Via de website amsterdam.nl/erfgoed, Twitter @erfgoed020 en Facebook Monumenten en Archeologie delen de erfgoedexperts van Monumenten en Archeologie het erfgoed van de stad met Amsterdammers én overige geïnteresseerden.
Opening van het filiaal in de Ferdinand Bolstraat. | Foto: archief HEMA.
Bron: Gemeente Amsterdam
