NLMagazine/Amsterdam, geschiedenis, gevangenis, bajes - Op de plek waar we nu de nieuwe wijk Bajeskwartier bouwen, stond van 1978 tot 2016 de Bijlmerbajes. Het was de belangrijkste gevangenis in Nederland.
Hij was duur, een cel kostte alles bij elkaar € 250.000,-. Over de jaren zaten er in totaal 70.000 gevangenen in de Bijlmerbajes. De instelling begon idealistisch: Herman Brood en Doe Maar traden op voor de gevangenen. En de drugscrimineel Klaas Bruinsma deed kaviaar op zijn brood.
Toen de gevangenis opende woei er een totaal andere wind in Nederland. Het land was nog in de greep van hoopvol idealisme. De samenleving en de mens zouden ‘maakbaar’ zijn. De mens was goed en slachtoffer van omstandigheden. In die geest werd de Bijlmer Bajes opgezet. Hij lag trouwens niet in de Bijlmer maar in Oost, vlakbij het Amstelstation. De documentaire ’40 jaar Bijlmerbajes’ toont de geschiedenis van dit maatschappelijke instituut.
'De Neus', 'de Ouwe' en 'Heer Olivier'
Om te beginnen blijken alle grote criminelen met een kwalijke staat van dienst daar te hebben gezeten. De Heineken ontvoerders Cor van Hout en Willem ‘de Neus’ Holleder, de drugshandelaar Klaas Bruinsma, de crimineel Stanley Hillis (alias 'de Ouwe') en Volkert van der Graaf – de moordenaar van Pim Fortuyn. En ook de schijnbaar charmante oplichter ‘Heer Olivier’. Op de foto boven dit artikel ziet u de Heinekenontvoerders Cor van Hout (1957-2003) en Willem Holleeder (1958-).
Lekker eten
Er was een hiërarchie in de gevangenis met bovenaan de grote overvallers, gangsters en fraudeurs. Dan de moordenaars. En onderaan de verkrachters, pedofielen en verslaafden. De machtige bovenlaag beschikte over geld en contacten. Zij konden in de gevangenis blijkbaar van alles bestellen en zorgden ook voor hun eigen bescherming in het complex.
Smeuïge anekdote
De voormalige advocaat Bram Moscowicz vertelt dat hij op bezoek bij zijn klant Bruinsma de vraag kreeg of hij honger had. Hij kwam niet om te eten, maar genoot even later van heerlijk knapperig stokbrood dik belegd met kaviaar. Moscowicz: ‘Er gebeurden daar dingen die niet hoorden te gebeuren.’ Er waren ook enige corrupte cipiers. Mede daardoor werden softdrugs veel gebruikt en werd er in harddrugs gehandeld. De gevangenis was niet ‘waterdicht’.
Voetbaltafel door het raam
Interessant is de zeer idealistische sfeer in het begin. De cellen hadden geen tralies maar beveiligde ramen. Ze hadden een wc – ‘natte hoek’ – in plaats van een emmer die 1 keer per etmaal geleegd werd. De gevangenen mochten planten op hun kamer hebben. En de cellen waren licht in plaats van schemerig. Daarnaast waren er tal van activiteiten, zoals sport, weven, en andere creatieve dingen. Er stonden voetbaltafels. Één ervan werd ooit door een raam gegooid, de bewaarders overmeesterd en opgesloten, en de gevangen ontsnapten. Bij elkaar waren er 100 ontsnappingen.
Ari Olivier (1939-2022) was bekend als Heer Olivier. Hij genoot van kaviaar in de Bijlmerbajes.
Vanwege affaires met 2 vrouwelijke personeelsleden werd hij overgeplaatst.
Het Hilton van de gevangenissen
Activiteitenbegeleider Theo Lammers spreekt in de documentaire lyrisch over zijn tijd in de Bijlmerbajes. Hij was zo te horen bezield door de geest van Provo, Paradiso en De Melkweg. Hij liet Golden Earring, Doe Maar, André Hazes en Herman Brood optreden.
Vooral het optreden van Herman Brood en zijn band was een sensatie. Brood wilde alleen voor de vrouwen in de vrouwentoren spelen. Het optreden werd uitgezonden in het televisieprogramma Countdown. Ook organiseerde Lammers een lingerieavond voor de dames die schaarsgekleed over de ‘catwalk’ liepen. Op het eind deden zij hun bh’s uit. Dat kostte de vrolijke activiteitenbegeleider bijna zijn baan. De geest van vrijheid leefde ook in de gevangenis. De bajes werd wel het Hilton van de gevangenissen genoemd.
Herman Brood (1946-2001) trad op voor de vrouwen in de gevangenis. Het optreden werd op de televisie uitgezonden.
Tralies en hoge hekken
Vanaf begin jaren ’80 werd er bezuinigd op de gevangenis. Ook de veiligheidsmaatregelen namen toe en er kwamen tralies voor de ramen. Bij de luchtplaats kwamen hoge hekken omdat er op bestelling van alles over de muur gegooid werd, van drugs tot wapens. Omstreeks 1987 was er nog een ontsnapping via de luchtplaats met een soort hijskraanwagen die een gevangene uit de binnenplaats hielp. Het regime werd steeds soberder, de benadering zakelijker, harder.
Bram Moskowicz: ‘Er gebeurden dingen die niet hoorden te gebeuren.’
Naar binnen smokkelen
Een apart onderwerp in de documentaire is het smokkelen. Alle gevangenen die binnen kwamen moesten douchen. Daarna werden zij onderzocht en werd hun lichaam gecontroleerd op smokkelwaar. In de ruimte na het douchen hing een lijst met instructies waaronder deze: ‘U dient uw balzak op te tillen.’
Een vroegere bewaker die rondleidingen geeft vertelt: ‘Dat was vanwege de anus. We lieten ze ook kniebuigingen doen en dat konden ze niet als er veel in de anus zat.’ Een andere bewaker zegt: ‘Het leek erop of sommigen een vrachtwagen in hun hol konden stoppen.’ Er werd dus van alles en nog wat uit dit einde van het maag-darmkanaal gehaald.
De Bijlmerbajes in 2023.
Betere wereld
Op 1 juni 2016 sloot de versleten en blijkbaar onhandige gevangenis. Wat open blijft, is de vraag wat de ‘beste’ behandeling voor misdadigers is. Een zachtmoedige, zogenaamd humane, of een hardhandige en strenge?
Van 2016 tot 2018 zat er een asielzoekerscentrum. De grond werd verkocht en nu wordt hier de nieuwbouwwijk ‘Bajeskwartier’ gemaakt. Er komen ongeveer 1350 woningen. 1 toren herinnert nog aan de oude gevangenis die is vervangen door het Justitieel Complex Zaanstad.
De romantische droom van een ‘betere wereld’ lijkt door de grimmige realiteit achterhaald. De Bijlmerbajes was een schitterend experiment.
Bron: Gemeente Amsterdam
