Kleine aquariumzaal in het ARTIS-Aquarium - NLMagazine/Amsterdam, Artis, aquarium - Binnen de Amsterdamse grachten bevindt zich een van de vijf oudste dierentuinen ter wereld, waar jaarlijks 1,3 miljoen toeristen, ouders, kinderen, opa’s en oma’s en jongeren kennismaken met een brede afspiegeling van onze biodiversiteit, van het allerkleinste microscopische leven, insecten en vissen tot zoogdieren zoals olifanten, leeuwen en krokodillen.
Al bijna tweehonderd jaar komen bezoekers van heinde en verre naar ARTIS om te leren over natuur, zowel boven- als onder water. Daarbij speelt het aquarium van de dierentuin een grote rol. Begin 2021 sloot het rijksmonument ARTIS-Aquarium de deuren voor een grootschalige restauratie en renovatie, maar samen met Judith de Bruijn, medewerker kunst en erfgoed bij ARTIS, nemen we een kijkje binnen. Intussen vertelt ze over de geschiedenis en restauratie van dit bijzondere gebouw.
ARTIS werd in 1838 opgericht, onder de naam Natura Artis Magistra. Het doel van de dierentuin was om de kennis van ‘natuurlijke’ historie te bevorderen en ARTIS werd als genootschap in de eerste plaats toegankelijk voor burgers veelal van gegoede afkomst. ARTIS breidde in de loop der jaren steeds verder uit, met nieuwe dieren, meer hectare aan grond en musea voor de ‘dode’ collectie, zoals het Groote Museum. Nog steeds huisvest ARTIS een rijke biodiversiteit, alhoewel het aantal diersoorten ten opzichte van de 19de eeuw sterk is afgenomen om meer ruimte voor dier, plant en educatie te bieden.
Naast dierentuin is ARTIS ook een botanische tuin, arboretum en heeft het nog steeds musea: ARTIS-Micropia en ARTIS-Groote Museum. Het beslaat een oppervlakte van 14 hectare, waar 26 rijksmonumenten en één gemeentelijk monument onderdeel van zijn. Een van deze rijksmonumenten, en waarschijnlijk de bekendste, is het ARTIS-Aquarium.
ARTIS-Aquarium, ca. 1890. Foto Stadsarchief Amsterdam / Kunsthandel Gebr. Douwes
Van elitair naar een breed publiek
Dit aquarium, ontworpen door architect Gerlof Salm, opende voor publiek in 1882. Er ging een lange onderhandeling met de gemeente Amsterdam, die eigenaar van de grond was, aan vooraf. Voorwaarde voor de bouw van het aquarium was dat er ruimte voor onderwijs kwam in het gebouw. “De gemeente zag er namelijk niets in om een stuk grond af te staan voor een elitair genootschap. Het was de bedoeling om ARTIS op deze manier breder toegankelijk te maken, en bovendien had de gemeente hiermee een plek gevonden om het zoölogisch onderwijs van de gemeente universiteit ( huidige Universiteit van Amsterdam) te geven,” vertelt Judith. Daarom was er ook een collegezaal en zoölogisch laboratorium in het aquarium en verenigt het de onderwijsfunctie met een publiek aquarium. Het was toentertijd het grootste en modernste aquarium van Europa.
Vandaag de dag is het aquarium van ARTIS een van de best nog functionerende en onderhouden aquaria uit de 19e eeuw ter wereld en werd daarom ook in 1974 benoemd tot Rijksmonument. “Er zijn niet meer zo veel aquaria die hun oorspronkelijke uiterlijk zo goed behouden hebben als het ARTIS-Aquarium.” Aquaria werden midden 19e eeuw heel populair, wat vooral begon in Engeland en zich verder uitbreidde naar onder andere Duitsland en Nederland. Mensen konden toen voor het eerst de onderwaterwereld ontdekken. “In zo’n publiek aquarium komt de wetenschappelijke interesse voor de onderwaterwereld samen met de wens om bezoekers op een laagdrempelige manier een kijkje te geven onder water.”
140 jaar zoutaantasting
Na bijna 140 jaar heeft het zoute water in de bassins de muren en de structuur van het gebouw zodanig aangetast dat er een grondige restauratie nodig was, zowel aan de binnen- als buitenkant van het gebouw. “Er waren zichtbare en onzichtbare gebreken in het gebouw, waardoor het onveilig werd,” aldus Judith. Tijdens de restauratie wordt niet alleen de aantasting van het zoute water aangepakt, ook wordt er gekeken naar verduurzaming en de toegankelijkheid van het gebouw.
Daarnaast komt er meer aandacht voor de geschiedenis van het aquarium, waar Judith zich mee bezig houdt. “Ik onderzoek hoe we straks in het vernieuwde aquarium de verhalen over de geschiedenis van het pand inzichtelijk kunnen maken. En ik zit in het team dat de nieuwe invulling voor het aquarium bedenkt. Er zijn veel zalen waar ruimte is voor urgente verhalen rond de driehoek mens, water en aquatisch leven.”
De restauratie van het aquarium is een enorme klus, waarbij de monumentale status en het erfgoed van het gebouw moeten worden gewaarborgd. “Er wordt heel nauwkeurig en diepgravend onderzoek gedaan, al voordat de restauratie begon.
We werken veel samen met experts als Leonieke Polman.” Zij is kleuronderzoeker en doet zowel archiefonderzoek als onderzoeken in het gebouw zelf, door bijvoorbeeld verschillende verflagen te ontbloten. “Het onderzoek vormt een honderden pagina’s dik document, dat de basis vormt voor de keuzes die later in het traject gemaakt worden door de architect of projectgroep, natuurlijk in samenspraak met instanties zoals Monumenten en Archeologie (M & A) en de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE).”
Grote zaal in het ARTIS-Aquarium. Foto: Christiaan de Bruijne
Een nieuwe kijk op water
Als alles volgens de planning verloopt, gaat het aquarium in 2026 weer open, met een vernieuwde routing en tentoonstellingen die nog honderd jaar mee kunnen. De publiekslieveling in ARTIS kan dan weer jaarlijks 1,3 miljoen bezoekers ontvangen en het verhaal over het onderwaterleven en het belang van water voor het leven op aarde vertellen. Judith hoopt dan ook dat bezoekers van het aquarium op een andere manier gaan kijken naar water en hoe de mens samenleeft met en afhankelijk is van het water en al het leven daarin. “Wat erfgoed betreft wil ik graag dat de bezoekers het gebouw gaan voelen en beleven, dat de rijke geschiedenis van het pand en de context waarin het destijds ontstond, nog meer voor hen gaat leven.”
Bron: Erfgoedstem
