Prehistorische rivieren onder IJsselmeer zichtbaar gemaakt

Dit levert niet alleen waarde­volle nieuwe kennis op over het landschap en de gebruiks­mogelijkheden voor bewoners in die tijd, het biedt ook veel betere mogelijk­heden om archeo­logische resten uiteindelijk op te sporen, te onderzoeken en te beschermen. Dit onderzoek wordt op 8 december gepubliceerd in het weten­schappelijk tijdschrift Archaeological Prospection.

Een speld in een hooiberg
Het IJssel- en Markermeer worden naast recreatie en transport ook steeds meer benut voor allerlei activiteiten in het kader van ruimtelijke ordening. Hierdoor dreigt de bodem van het IJssel- en Markermeer steeds meer verstoord te worden door activiteiten als: zand­winning, het uitdiepen van vaargeulen, dijk­versterkingen, natuur­ontwikkeling en het aanleggen van woon­wijken en windmolen­parken. Zolang onduidelijk is waar precies archeo­logische resten te vinden zijn,is het beschermen of onderzoeken van archeo­logische resten uit de nieuwe steentijd (5300v. Chr tot ca. 2200 v.Chr.), zoeken naar een speld in een hooiberg.

Magnetometerkartering worden standaard gebruikt voor het opsporen van ijzeren objecten zoals schepen, vliegtuigen en munitie in waterbodems. In de laatste jaren is echter duidelijk geworden dat deze magneto­meter­data ook informatie kunnen bevatten over begraven en verdronken landschaps­eenheden. Op scans van de IJssel­meerbodem bleken patronen zichtbaar die leken op patronen van oeverwallen en geulen. Als dit inderdaad het geval zou zijn, zou het gaan om onderdelen van het landschap uit de nieuwe steentijd.

Op basis van archeologisch onderzoek in het verleden in de Flevo­polders en in andere delen van Nederland weten we dat rivier­oevers in het verleden belangrijke plekken waren voor bewoning. Dan zou de techniek een zeer waardevolle bijdrage kunnen leveren aan het in kaart brengen en onderzoeken van de begraven en verdronken rivier­systemen uit die tijd, en uiteindelijk het beschermen van de daarin aanwezige archeologische resten.

Het IJsselmeer in kaart gebracht
Om te toetsen of het hier inderdaad om rivieroevers, en -geulen gaat, en dus of de magnetometerdata inderdaad kunnen worden gebruikt voor archeologisch en aardwetenschappelijk onderzoek en voor de archeologische monumentenzorg, heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) – in samenwerking met de Universiteit Groningen – opdracht gegeven aan Periplus Archeomare en archeologisch bedrijf RAAP Oost om de patronen verder te onderzoeken en te toetsen. Hierbij zijn grote delen van het IJsselmeer tussen Urk en Enkhuizen met de magnetometer opgenomen en in kaart gebracht.

Patroon van lineaties
Samen met opnames die eerder zijn gemaakt voor andere projecten – zoals zandwinning bij de Markermeerdijk en een windpark bij Lelystad – is nu een gedetailleerd beeld beschikbaar van het patroon van lineaties. Seismische opnames (met een zg. subbottom profiler) en boringen bevestigen dat de herkende magnetische patronen inderdaad de geulen en oeverwallen van riviersystemen weergeven. De oeverwallen lijken voortzettingen te zijn van de Overijsselse Vecht en de Proto-IJssel of Gunnepe die bekend zijn uit de Flevopolders.

Bij Swifterbant is in het verleden een aantal iconische vindplaatsen opgegraven die op deze oeverwallen lagen. In de gescande delen van het IJsselmeer en Markermeer vormen de rivierlopen een complex patroon, dat verrassend anders is dan tot nog toe gedacht: De oude gedachte dat Vecht en Gunnepe parallel liepen en min of meer rechtstreeks afwaterden naar het Westen (in West Friesland) moet waarschijnlijk worden verlaten: Het lijkt er meer op dat het dal van de Vecht bij Urk naar het Zuidwesten liep, en dat de Gunnepe daarop aansloot. Aan de Westkant van het gebied liepen andere riviertjes naar het Zuidoosten, en sloten ook aan op de Vecht. 

Verder onderzoek
Met de nieuwe magnetometer beelden en analyses is nu beter te voorspellen waar neo­lithische archeo­logische resten te verwachten zijn en waar niet. Bij nieuwe ingrepen kunnen deze gebieden worden ontweken. Als dat niet mogelijk is, kan een gepaste vorm van archeo­logisch onderzoek worden uitgevoerd op de meest kansrijke gebieden.

De boor­kernen worden ondertussen verder onderzocht: Aan de Universiteiten van Groningen en Utrecht loopt een project (Finding Suitable Grounds, gefinancierd door NWO) om te onderzoeken hoe mensen in dit gebied geleefd hebben. In het kader van dit project zijn de oeverwal­afzettingen gedateerd, en is vastgesteld dat ze inderdaad afkomstig zijn van de nieuwe steentijd (ze dateren van ca. 5000 – 3000 v. Chr.). Aan de Universiteit Utrecht wordt verder ook onderzocht waarom de oever­wallen zo duidelijk zichtbaar zijn op de magnetometer opnames.