Originele gekroonde gaper van apotheek 'De Groote Gaper' zoals te zien in het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen - Foto: Historiek
NLMagazine Geschiedenis, Nostalgie - In verschillende winkelstraten zijn ze nog te zien: grote mannenkoppen met een open mond en (soms) uitgestoken tong. Deze zogeheten gapers waren vroeger hoofdzakelijk te vinden bij apotheken en drogisten, waardoor wel gesuggereerd wordt dat de wijd opengesperde mond te maken heeft met de pillen die hierin verdwijnen moesten.
Gaper met twee pillen op de tong, ca. 1880 – Foto: Historiek
De naam ‘gapers’ lijkt wat verwarrend. Duidelijk is in ieder geval dat de mannen niet gapen van vermoeidheid. Ze houden hun mond mogelijk open voor medicijninname maar het kan ook zijn dat de naam gaper is afgeleid van het ‘aangapen’ van personen. De beelden moesten zo de aandacht trekken van het winkelend publiek. Ze verschenen vanaf de late zestiende eeuw in verschillende grotere steden in de Nederlanden en dienden onder meer als duidelijk herkenningspunt. Handig in een tijd waarin er nog geen gebruik gemaakt werd van huisnummers.
Pottenkijkers
Historicus Christiaan Kramm suggereerde in de negentiende eeuw echter dat de eerste gapers, anders dan vaak beweerd, helemaal niet bedoeld waren om klanten te lokken. Ze moesten juist pottenkijkers afschrikken. Apothekers waren vroeger namelijk geregeld op hun stoepje te vinden, waar ze nieuwe medicijnen maakten. Een delicaat en niet altijd ongevaarlijk werkje. De apotheker had dan geen behoefte aan pottenkijkers. Van mensen die hem op de vingers keken werd hij alleen maar zenuwachtig, wat de kans op ongelukken vergrootte. Peter van den Hoof schrijft hierover in een uitgebreid artikel uit 2017:
Om de ‘levende gapers’ beleefd maar beslist weg te jagen, zou de apotheker hun houten spiegelbeeld hebben uitgehangen.
Bij het pand In de gaper in Middelburg werd dit rond 1698 zelfs met een versje uitgelegd:
Gy gaapt na my, ik gaap op U
Schoon dat mijn weezen heeft een gruw
‘k ben, als gy zien kunt, zo geschapen,
Gelijk de Gouw’naars, die staag gapen
Halverwege de negentiende eeuw nam het aantal winkels met een gaper aan de gevel langzaam af. In de periode daarvoor waren de apotheken en drogisterijen als paddenstoelen uit de grond geschoten, waardoor een onwenselijke situatie was ontstaan. Er was zoveel concurrentie dat apothekers hun waren soms niet kwijt konden, waardoor men ertoe overging om bedorven of vervalste geneesmiddelen te verkopen. Om het aantal apotheken terug te dringen werd toen besloten om na het overlijden van een apotheker een grote schadevergoeding uit te keren aan diens weduwe, waarna de zaak definitief de deuren sloot. Hierdoor nam het aantal apotheken af en verdwenen er dus ook gapers uit het straatbeeld.
Bron: Historiek
