Het kanon van de koning van Kandy, dat Nederland in 1765 buit maakte tijdens een militaire campagne Foto: Rijksmuseum - NLMagazine Cultuur, geschiedenis - Een aanzienlijke stap is gezet door Nederland in het proces van het teruggeven van kunst en culturele voorwerpen die ooit uit voormalige koloniën zijn meegenomen.
Staatssecretaris Uslu voor Cultuur, ondanks haar demissionaire status, zette haar handtekening onder de eigendomsoverdracht van zes prominente kunstwerken uit het Rijksmuseum in Amsterdam tijdens haar bezoek aan Sri Lanka.
Vooral het Kanon van Kandy trekt de aandacht, dat in 1765 tijdens een militaire expeditie van de Verenigde Oost-Indische Compagnie tegen de koning van Kandy werd buitgemaakt. Daarnaast keert Uslu ook twee ceremoniële zwaarden, een mes en twee geweren terug. Deze voorwerpen zullen uiterlijk eind dit jaar naar Sri Lanka worden overgebracht.
Deze langverwachte teruggave, die reeds in juli was aangekondigd, wordt beschouwd als een moment van grote betekenis. Jos van Beurden, senior onderzoeker koloniale collecties en teruggavekwesties bij de Vrije Universiteit in Amsterdam, liet weten dat Sri Lanka hier sinds de jaren 60 om heeft gevraagd. “In 1980 is er een officieel verzoek gekomen, maar Nederland heeft zich daar onderuit gewerkt.”
Nederland hanteert al twee jaar een nieuw beleid. “In meerdere herkomstlanden is toen energie ontstaan om die hele restitutievraag aan te pakken. Dat gebeurt nu en dit is het resultaat ervan.”
Lange weg naar teruggave
Wat betreft Sri Lanka, gelooft hij dat deze zes stukken slechts het begin zijn. De directeur van het Nationaal Museum in Sri Lanka reisde in de jaren 70 de hele wereld rond om te onderzoeken welk Sri Lankaans erfgoed zich in musea en instellingen bevond.
Op basis van zijn rapport vroeg Sri Lanka in 1980 om teruggave van 300 stukken, waarvan 20 tot 25 zich in Nederland bevonden. “In de universiteitsbibliotheek in Leiden en in het Museum Volkenkunde liggen nog objecten die op die lijst stonden”, aldus Jos van Beurden. “Ik kan me voorstellen dat de repatriëringscommissie van Sri Lanka aan de hand van die lijst verdere claims gaat formuleren.”
De verandering van koers in Nederland staat niet op zichzelf. Andere voormalige koloniale grootmachten zoals Frankrijk, België, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk hanteren nu ook een andere benadering met betrekking tot teruggavevraagstukken. Ook de interne druk is toegenomen, onder andere vanuit bewoners van Europese landen met wortels in voormalige koloniën. Activisten in meerdere landen hebben objecten uit musea gehaald om de aandacht te vestigen op het feit dat het om roofkunst ging.
Generatiewisseling in musea
Wat nog belangrijker is volgens Van Beurden, is dat de jongere generatie museumdirecteuren en conservators van mening is dat de oude benadering niet langer houdbaar is.
In juli is ook een beslissing genomen over de teruggave van 472 objecten aan Indonesië. Ook van dat land zullen er nieuwe claims volgen. Deze claims zullen worden behandeld door de Commissie Koloniale Collecties. Deze commissie verzoekt de betrokken musea om de herkomst van hun stukken te onderzoeken en te bepalen of deze verwerving eerlijk is verlopen. Op basis van dergelijke herkomstrapporten stelt de commissie adviezen op voor de staatssecretaris.
Een verwacht advies waarop wordt geanticipeerd betreft drie topstukken uit de ‘Dubois-collectie’ van Museum Naturalis in Leiden: het schedelkapje van de Javamens, een dijbeen en een kies. Deze stukken speelden een cruciale rol in de acceptatie van Charles Darwins evolutietheorie.
Ontwikkelingen binnen de Commissie Koloniale Collecties
Naturalis meldt dat er in juli een “constructief” gesprek heeft plaatsgevonden met een delegatie uit Indonesië over deze kwestie. Het verzoek tot teruggave wordt momenteel behandeld door de Commissie Koloniale Collecties.
Van Beurden verwelkomt de verandering, maar benadrukt dat de ontwikkelingen nog steeds traag verlopen. Hij benadrukt dat het cruciaal is dat Nederland meer controle uit handen geeft. Om te beoordelen of een object kan worden teruggegeven, voert de Nederlandse eigenaar een herkomstonderzoek uit.
Een van de meest essentiële vragen die daarbij rijzen, is of Nederland het object op een eerlijke manier heeft verkregen. “In Indonesië en Sri Lanka zijn ze veel meer bezig met de vraag: hoe kunnen wij ons eigen nationale verhaal in beeld brengen? En wat hebben we daarvoor nodig? Dat is lang niet altijd roofkunst. Dat kan ook heel iets anders zijn.”
Van Beurden heeft Ongemakkelijk Erfgoed geschreven, een boek over de restitutie van koloniaal erfgoed. In oktober komt zijn volgende werk uit, getiteld Het lege vitrinesyndroom. Dit boek gaat ook in op de kwestie van wat er moet gebeuren met koloniaal cultureel erfgoed dat in particuliere handen is, zoals de versierde schedels van het Asmat-volk. Hij merkte onlangs op dat er op eBay schedels van de Asmats worden aangeboden, een volk uit Nieuw-Guinea.
Bron: Erfgoedstem
