NLMagazine Cultuur - In de jaren '70 moet een groot deel van de oude Nieuwmarktbuurt wijken voor de aanleg van de metro. Dat gaat niet zonder slag of stoot. Na jarenlange protestacties komt het in het voorjaar van 1975 tot een definitieve geweldsuitbarsting. Er vallen tientallen gewonden bij gevechten tussen actievoerders en politieagenten. Het hele land verkeert in shock. De komst van de metro verandert de stad in vele opzichten.
Amsterdamse plannen voor een goede metroverbinding zijn er al in de jaren '20 van de vorige eeuw, maar het duurt nog tot eind jaren '60 voordat het definitieve Plan Stadsspoor wordt goedgekeurd. Dit plan voorziet in 4 Amsterdamse metrolijnen. De Oostlijn, van de Bijlmer naar het Centraal Station, wordt als eerste aangelegd. De gemeente wil dit hele traject ook nog voorzien van een vierbaanssnelweg. Dwars door de binnenstad.
Sloop van de Nieuwmarktbuurt voor de metro: vanaf de Sint Antoniesbreestraat zicht op de Dijkstraat 23-47, 1974.
Hetzelfde rijtje huizen in 1941: Dijkstraat 21-91 (v.l.n.r.), gezien in zuidoostelijke richting naar de Krom Boomssloot.
Metrobouw jaren '70-stijl
In tegenstelling tot bij de huidige Noord/Zuidlijn is de techniek van de jaren '70 nog niet zo ver dat er ondergronds met een boor metrotunnels kunnen worden gemaakt. In die tijd worden de tunnels bovengronds gebouwd, pas daarna kan de hele boel de grond in. Dit houdt in dat het hele ondergrondse metrotracé een even lange bovengrondse bouwplaats vereist, die ook nog eens tientallen meters breed is. Vanaf de Bijlmer door de Wibautstraat en Weesperstraat is dat niet zo'n probleem, maar vanaf de Weesperstraat naar het Centraal Station moet een stuk grond van 3.500 meter lengte en 30 meter breedte worden vrijgemaakt, dwars door de oude binnenstad. Hele huizenblokken moeten worden gesloopt, eeuwenoude grachten worden gedempt.
De Sint Antoniesbreestraat rond 1900, het tweede huis van rechts is het enige huis dat er nu nog is: het Huis De Pinto.
Dezelfde plek in de jaren '70, in het midden het Huis De Pinto. Het eeuwenoude huis wordt in de jaren '70 gerenoveerd met als drijvende kracht de beeldhouwer Geurt Brinkgreve. Hij weet veel Amsterdammers ervan te doordringen hun erfgoed te behouden en te restaureren in plaats van te slopen. Brinkgreve is bepalend geweest bij het behoud van veel Amsterdamse monumenten.
Nieuwmarktbuurt
In 1970 wordt begonnen met de bouw van de metro en snelweg vanaf de Bijlmer. In de daaropvolgende jaren verschuift de gigantische bouwput stukje bij beetje richting binnenstad, op weg naar eindpunt Prins Hendrikkade. Langzaam maar zeker nadert het tracé de Nieuwmarktbuurt. Begin 1975 is het zover.
Het Waterlooplein en omgeving zijn in die tijd buurten in verval. In de oorlog zijn veel bewoners afgevoerd naar concentratiekampen en vermoord. Hun huizen zijn in de hongerwinter van brandhout ontdaan. Veel huizen staan op instorten. Maar er zijn ook nog veel huizen in prima staat, al dan niet opgeknapt door handige krakers, creatieven en activisten die hier in de loop der jaren zijn neergestreken.
Om de bouw van de metro voort te kunnen zetten, moet nu het traject door de Nieuwmarktbuurt vrijgemaakt worden. Dat betekent: grootschalige sloop. Maar de buurt is niet van plan om dat te laten gebeuren.
Luchtfoto van het Waterlooplein in 1926, rechtsonder de Amstel en Hermitage.
Metrobouw op het Waterlooplein in 1972, alle huizen zijn afgebroken om het stuk metrotunnel (een caisson) in het midden te bouwen. Bovenaan de Weesperstraat, linksonder de Jodenbreestraat die overgaat in de Sint Antoniesbreestraat, rechts de Amstel. Het traject loopt vanaf de Bijlmer over Wibautstraat, Weesperstraat en Waterlooplein en nadert begin jaren '70 langzaam de Nieuwmarkt.
Bom
Bewoners van de Nieuwmarktbuurt verzetten zich dan al jaren tegen de gemeentelijke plannen. De Aktiegroep Nieuwmarkt organiseert regelmatig protestmarsen door de stad waar ook bekende Nederlanders als Willeke Alberti en Kees van Kooten zich bij aansluiten. Begin 1975 escaleert de zaak. In februari van dat jaar wordt een mislukte bomaanslag gepleegd op een metrostel bij de Bijlmer. Ook worden Amsterdamse wethouders en hun gezinnen bedreigd. De bom blijkt te zijn geplaatst door rechtsradicalen die de Aktiegroep Nieuwmarkt in diskrediet willen brengen. Toch besluit de gemeente eind maart te gaan ontruimen. De Aktiegroep barricadeert de buurt, er wordt een luchtbrug tussen straten gebouwd en zelfs een eigen afgesloten telefoonsysteem opgezet.
Demonstratie op de Nieuwmarkt tegen de komst van de metro, 1975.
Stadsveldslag
Op de ochtend van 24 maart 1975 nadert een enorme colonne ME'ers de buurt om de eerste huizen aan de Recht Boomssloot te ontruimen. De klokken van de Zuiderkerk luiden; leden van Aktiegroep Nieuwmarkt hebben toegang tot de kerktoren. De burgemeester heeft 800 man politie ingezet, inclusief pantserwagens, bulldozers, waterkanonnen en traangas.
Wat volgt is een stadsveldslag zoals die in de recente Hollandse geschiedenis niet eerder voorkwam. Felle charges van agenten met wapenstok, vanaf de daken bekogelen actievoerders de agenten met stenen en huisraad, op straat racet een door de actievoerders zelf gebouwde pantserwagen met rookkanon door de menigte. Agenten in burger verrichten met getrokken pistool arrestaties. 's Middags luwt de strijd enigszins maar 's avonds laait die weer op.
Inmiddels zijn er vanuit de verre omtrek sympathiserende jongeren bijgekomen die de straten opbreken, stenen uit het wegdek halen en parkeermeters uit de grond trekken. Er wordt over en weer genadeloos hard geslagen, geschopt, gevochten. De gevechten gaan door tot diep in de nacht. De volgende dag blijkt dat er tientallen gewonden zijn. Het hele land is diep geschokt.
Demonstranten tegen de sloop in de Nieuwmarktbuurt gebruiken parkeermeters en stenen tegen de politie. Op de achtergrond links Nieuwmarkt 25 en rechts Sint Antoniesbreestraat 2-10 v.r.n.l.
Hevige rellen op de Nieuwmarkt, begin Sint Antoniesbreestraat, 24 maart 1975.
De politie verwijdert demonstranten met de wapenstok op de Nieuwmarkt.
Voorpagina van de Volkskrant van 25 maart 1975.
Einde
Op 8 april 1975 herhaalt dit tafereel zich als 's ochtends om 4 uur een politiemacht de Lastagebuurt afgrendelt voor een ontruiming. Vanaf half 7 wordt er wederom extreem hard gevochten. Er vallen ruim 20 gewonden. Sommige mensen kunnen lange tijd niet worden geholpen omdat ambulances het afgegrendelde gebied niet in kunnen. Dit keer is de strijd hevig maar kort: om 11 uur 's ochtends zijn de panden ontruimd en kan begonnen worden met de sloop. Het is het einde van de slag om de Nieuwmarktbuurt.
De Nieuwmarktbuurt in 1926, boven het Centraal Station, midden links de Nieuwmarkt, rechtsonder een stukje Waterlooplein.
De Nieuwmarktbuurt tijdens de bouw van de metro in 1977: een zandspoor van gesloopte huizen vanaf het Waterlooplein rechtsonder tot aan de Prins Hendrikkade midden boven.
Metrobouw jaren '70-stijl: de tunnelelementen worden bovengronds gebouwd -in dit geval op de drooggelegde bodem van de Waalseilandsgracht- waarna ze in de grond worden 'afgezonken'. Rechts het Scheepvaarthuis, tegenwoordig hotel Amrath.
Sloopkogel
Uiteindelijk gaat het gedeelte van de Oostlijn door de Nieuwmarktbuurt op 11 oktober 1980 open. Het spiksplinternieuwe Metrostation Nieuwmarkt wordt opgeluisterd met beelden van de protesten. Ook hangt er een sloopkogel. Het verdwijnen van de oude Nieuwmarktbuurt verandert het aanzien van de binnenstad ingrijpend. Maar de slag om de Nieuwmarktbuurt is ook een voorbode van iets anders waar de stad de komende jaren mee te maken krijgt: hevige krakersrellen.
Kunstenaars Jan Sierhuis en Louis van Gasteren hangen het kunstwerk 'Groeten uit de Nieuwmarkt' van Roel van de Ende op, 1980.
Behalve een metrolijn zou er ook een vierbaans autoweg dwars door de Nieuwmarktbuurt naar de Prins Hendrikkade komen. De Aktiegroep Nieuwmarkt weet dit in 1972 te voorkomen. Het is aan de Aktiegroep te danken dat er bovenop het metrotracé nieuwbouw verrijst in plaats van een brede autoweg. De autoweg Wibautstraat/Weesperstraat stopt dan ook abrupt bij het begin van de Nieuwmarktbuurt. Aan het einde van de Jodenbreestraat tegenover het Rembrandthuis staat een sculptuur met dichtregels van Jacob Israël de Haan om hieraan te herinneren.
Noord/Zuidlijk
Na de Nieuwmarktrellen worden de andere 3 geplande metrolijnen wijselijk afgelast. Het woord 'metro' is een tijd lang zo besmet dat de metro naar Amstelveen 'sneltram' wordt genoemd. Uiteindelijk duurt het tot 1996 voordat een Amsterdamse wethouder weer over de metro durft te spreken en besluit de gemeenteraad tot de bouw van de Noord/Zuidlijn. Dit keer wordt gebruikgemaakt van een ondergrondse boor. Er hoeven dus geen eeuwenoude woonwijken te worden afgebroken. De slag om de Nieuwmarktbuurt heeft de sloperswoede gestopt; sindsdien staat het behoud van Amsterdams erfgoed hoog op de agenda.
Bronvermelding: Gemeente Amsterdam
