Wat de pandemie ons écht liet zien - Door: Jos de Jong - NLMagazine, Politiek, #vrijheid #covid19 #democratie #kritischdenken #burgerrechten - Toen COVID-19 Europa in zijn greep kreeg, voerden overheden razendsnel maatregelen in die ons dagelijks leven volledig op z’n kop zetten.
Straten liepen leeg, scholen sloten de deuren, QR-codes bepaalden waar je wel of niet naar binnen mocht. De boodschap was duidelijk: alleen door tijdelijke offers (afstand houden, thuisblijven en vrijheidsbeperkingen) ‘konden we levens redden’. En velen deden dat, uit solidariteit. Terecht óf niet, dat laten we in het midden.
Inmiddels zijn we jaren verder en komen we er achter dat sommige van die ‘tijdelijke maatregelen’ ‘helemaal niet zo tijdelijk waren en blijvende gevolgen hebben gehad. Niet alleen op economisch of sociaal vlak, maar vooral op het gebied van vrijheid, democratie en kritisch burgerschap. En juist dát verdient nu onze aandacht.
Een goedbedoelde afbraak van burgerrechten?
Tijdens de pandemie werd veel beleid ingevoerd onder het motto: ‘Het is voor ieders veiligheid’. Daarmee werd elke vorm van kritiek al snel verdacht gemaakt. Iemand die vragen stelde over het coronabeleid, werd al snel weggezet als ‘wappie’, ‘anti-vaxxer’ of ‘complotdenker’. Maar is dat eigenlijk wel terecht…
Ook journalisten, artsen, wetenschappers en advocaten die géén extreme standpunten innamen, maar simpelweg kritische kanttekeningen plaatsten bij de proportionaliteit van maatregelen, kregen het moeilijk, werd het werken bijna onmogelijk gemaakt en belandden in kwaad daglicht. Dat klopte natuurlijk niet want elke gezonde democratie is, zeker ten tijden van crises, juist gebaat bij tegengeluid. Het echte gevaar is niet dat mensen vragen stellen; het echte gevaar is dat we steeds mínder vragen stellen en daar ook steeds minder ruimte voor maken.
Wint veiligheid het van vrijheid – telkens een beetje meer?
Van crisismaatregel naar standaardpraktijk
Neem de invoering van digitale toegangssystemen, zoals de coronapas. Die werd geïntroduceerd als tijdelijk, maar had zó’n enorme impact dat het waarachtig wel leek of deelname aan het openbare leven voorwaardelijk kan/mag zijn. Wie bepaalt de voorwaarden ten tijde van een crisis en in welke context? Data worden massaal verzameld en kunnen worden gebruikt voor verdere invoering en opschaling van bijvoorbeeld van digitale surveillance (het inzetten van middelen door overheden voor toezicht en bewaking op hun burgers als observatie op afstand mbv elektronische apparatuur of het onderscheppen van elektronisch verzonden informatie zoals internetverkeer. Ondanks de groeiende bezorgdheid over online privacy, gebruiken we tegelijkertijd allerlei media-apparaten waarmee persoonlijke informatie kan worden verzameld - Wikipedia). Deze data werden na covid zelfs ingezet voor compleet andere doeleinden, zoals bijvoorbeeld crowd-control bij demonstraties.
Vrijheid is geen knop die je zomaar uitzet
Natuurlijk vragen uitzonderlijke situaties om uitzonderlijke maatregelen. Maar wat vaak vergeten wordt is dat je vrijheden zijn niet als een lichtschakelaar, zomaar ‘uit’ en ‘aan’ kunt zetten te zetten. Elk offer dat we brengen in naam van veiligheid, verandert ook hoe we denken over vrijheid en over elkaar.
Want wie eenmaal gewend is aan het idee dat kritiek verdacht is, of dat het normaal is om zonder vragen je gegevens af te staan, raakt op termijn iets heel belangrijks, iets fundamenteels kwijt, namelijk het vermogen tot zelfstandig, kritisch denken.
Democratie vraagt meer dan vertrouwen
We hoeven niet te geloven in allerlei complotten, complottheorieën en samenzweringen om zelfstandig kritisch te blijven. “Kritiek is juist de zuurstof van een gezonde democratie’, heb ik eens ergens gelezen en dat klopt aan alle kanten.Zo betekent het hebben van vertrouwen in bijvoorbeeld de overheid, dat je alles maar gewoon moet slikken wat deze functionarissen allemaal bedenken. Het door deze mensen al dan niet tijdelijk gemaakte beleid moet uitlegbaar en verklaarbaar zijn en moet worden teruggedraaid als et doel is bereikt, althans… zo hóórt het toch!
Daarom sluiten veiligheid en vrijheid elkaar in een volwassen samenleving niet, maar versterken elkaar als we tenminste bereid zijn tot open debat, transparantie en verantwoording.
Vrijheid verdwijnt zelden met geweld – meestal gaat ze stilletjes, wanneer we haar inruilen voor ‘veiligheid’
Tot slot
De coronacrisis dwong velen van ons tot moeilijke keuzes. Terugkijkend kun je je afvragen wat we goed hebben gedaan, wat beter kon en vooral hoe we kunnen voorkomen dat een tijdelijke noodtoestand verandert in permanente uitzondering?
